Zasady szacowania szkód łowieckich

Zbiór kukurydzy na kiszonkę w wielu regionach kraju już się rozpoczął. Wcześniejsze będą też żniwa kukurydzy na ziarno, o ile jest po co wjeżdżać w pole. Na polach dotkniętych suszą szkody łowieckie potęgują straty i trzeba je tym bardziej wyegzekwować. W bieżącym sezonie szacowanie szkód odbywa się wg przepisów nowego rozporządzenia (DzU z 2019 r., poz. 776), które weszło w życie 29 kwietnia br. 

Odpowiedzialność ta sama

Nie zmieniła się sama konstrukcja odpowiedzialności za szkody – nadal odszkodowanie dotyczy tylko szkody w plonie (szkoda rezultatu), bez kosztów utraconych korzyści.
Nadal też konstrukcja postępowania odszkodowawczego ma charakter ugody, co oznacza, że możliwe jest porozumienie przedstawiciela koła łowieckiego i rolnika co do wysokości odszkodowania, bez konieczności stosowania metod opisanych w nowym rozporządzeniu. Jeśli jednak nie dojdzie do ugody albo z góry wiadomo, że jest (czy będzie) to niemożliwe, zespół szacujący jest zobowiązany do stosowania nowych przepisów.

Rolnik jest równoprawnym członkiem zespołu szacującego i teoretycznie jako taki powinien znać obowiązujące zasady szacowania. Praktycznie – powinien je znać w celu obrony własnego interesu prawnego. Szacowanie ostateczne szkód łowieckich w kukurydzy na kiszonkę i na ziarno ma określoną metodykę, wg głównych zagadnień ujętych w ww. rozporządzeniu.

1. Ustalenie gatunku zwierzyny – na podstawie śladów żerowania, tropów i odchodów ustala się gatunek zwierzyny. W ogromnej większości szkody w kukurydzy wyrządzają dziki, co przejawia się m.in. tym, że zewnętrzne rzędy roślin są z reguły nieuszkodzone, a prawdziwy rozmiar szkód widać po wejściu głębiej w pole lub dopiero z poziomu kombajnu. Rośliny leżą, a kolby na nich są ogryzione. Straty powodują też jelenie i sarny, obgryzające kolby na „stojących” roślinach.

2. Ustalenie stanu i jakości uprawy – jest to obowiązkowy element szacowania w brzmieniu niezmienionym od lat, jednak obecnie z kryterium punktowym, od 1 (zły/a) do 5 (bardzo dobry/a). Nie ma szczegółowych kryteriów oceny punktowej stanu uprawy, zatem jest to typowa ocena o charakterze eksperckim „na oko”. Równocześnie przepisy nakazują przy ocenie stanu uprawy uzasadnić ją, biorąc pod uwagę wykonanie zabiegów agrotechnicznych, anomalii rozwojowych niezależnych od rolnika, w szczególności warunków atmosferycznych. W przypadku oceny jakości uprawy zespół ma obowiązek uzasadnić ją potencjalnymi możliwościami plonowania.

Ma to szczególne znaczenie na polach dotkniętych suszą, ponieważ wpływ suszy na stan i jakość uprawy powinien być opisany w taki sposób, aby wyeliminować wskazanie na zaniedbania rolnika przez przedstawicieli koła łowieckiego i potencjalnie wręcz doprowadzić do odmowy odszkodowania. Rolnik powinien więc brać czynny i aktywny udział w kształtowaniu oceny stanu i jakości uprawy, a wszelkie wątpliwości wpisywać jako uwagi do protokołu.

3. Ustalenie obszaru całej uprawy – tutaj zespół szacujący ma zamkniętą listę pięciu metod, poczynając od bezpośredniego pomiaru pola taśmą, kołem pomiarowym lub dalmierzem, poprzez dane z ewidencji gruntów, pomiar GPS, dane z GIS aż po zdjęcia z drona. Na niewielkich powierzchniach wskazane będą pomiary bezpośrednie.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że obowiązkowym załącznikiem do protokołu szacowania jest szkic sytuacyjny uszkodzonej uprawy, tak więc dla oszczędności czasu zespołu najlepiej posługiwać się przy ustalaniu powierzchni całkowitej wcześniej przygotowanymi kopiami map ewidencyjnych lub wydrukami z systemów GIS, np. z Geoportalu.

4. Ustalenie obszaru uszkodzonej uprawy – rozporządzenie wskazuje, że należy zmierzyć obszar uszkodzonych części uprawy, a następnie wyliczyć sumę tych powierzchni – metodami jak wyżej. Poszczególne fragmenty powierzchni uszkodzonej powinny być naniesione na szkic.
Dokładne pomiary gniazd uszkodzonej kukurydzy są bardzo pracochłonne i wymagają na dużych areałach co najmniej 3 osób. Rozporządzenie dopuszcza możliwość zaangażowania innych osób do pomocy m.in. do pomiarów, ale nie precyzuje, kto to ma być i na jakich zasadach.
W sytuacjach konfliktowych i dużej skali potencjalnego odszkodowania, zapewnienie osób do pomocy leży w interesie rolnika. Rozporządzenie nie mówi wprost o innych pośrednich metodach ustalania powierzchni zniszczonej, np. poprzez pomiar długości rzędów. Standardowo 1 m.b. rzędu kukurydzy sianej w rozstawie 75 cm odpowiada powierzchni 0,75 m2, a łączna długość rzędów na 1 ha wynosi 1333,33 m.b.

5. Ustalenie procentu zniszczenia – rozporządzenie nakazuje dokonać bezpośredniego przeliczenia liczby uszkodzonych roślin na każdym fragmencie uszkodzonej uprawy, uśrednić te obliczenia i podzielić tę liczbę przez średnią z prób na fragmencie uprawy nieuszkodzonej. Ponieważ kukurydza jest rośliną o rzadkiej obsadzie, można zgodnie z rozporządzeniem liczyć rośliny w próbach rzędowych. W praktyce zespół powinien wybrać na części nieuszkodzonej kilka odcinków, np. 5-metrowych i przeliczyć faktyczną obsadę. Przeciętnie w kukurydzy na ziarno obsada wynosi ok. 80 tys. szt./ha, a na kiszonkę ok. 90 tys. szt./ha (na słabszych stanowiskach mniej). Następnie zespół powinien wybrać reprezentatywne odcinki rzędów uszkodzonych na każdym fragmencie (teoretycznie) uszkodzonym i zliczyć rośliny uszkodzone.

Uśrednione wartości z całej powierzchni uszkodzonej zestawiamy z uśrednionymi wartościami obsady nieuszkodzonej i uzyskujemy liczbę ułamkową < 0, co po odjęciu od 1 i po przemnożeniu przez 100% daje nam rzeczywisty procent zniszczenia. Np. uśredniona obsada uszkodzonej kukurydzy wynosi 0,55 szt./m.b. a uśredniona obsada nieuszkodzonych roślin wynosi 5,60 szt./m.b. Procent zniszczenia obliczamy: (1 – [0,55 : 5,60]  × 100% = 90,18%.

6. Ustalenie plonu z 1 ha – rozporządzenie nakazuje przeprowadzenie tzw. prób polowych. Akurat w kukurydzy łatwo to wykonać. W przypadku, gdy nie można tego zrobić – plon przyjmuje się na podstawie średniej z regionu wystąpienia szkody w oparciu na danych z ODR lub jednostki naukowej. Formalnie tylko w tym drugim przypadku zespół ma obowiązek uwzględnić wcześniej ustalony stan uprawy (w punktach od 1 do 5).

Realnie przy uszkodzeniu kukurydzy przez dziki rzadko występuje szkoda absolutna 100% bezpośrednio przed zbiorem. Zatem prawidłowa powinna być metoda próby polowej na odcinkach wcześniej wybranych i przeliczonych rzędów nieuszkodzonych. Rozporządzenie nie daje zespołowi żadnych wskazówek, jak przeprowadzić próby polowe.
W przypadku kukurydzy na ziarno należy ustalić plon ziarna suchego albo plon ziarna mokrego o znanej wilgotności. Np. wybieramy 5–10 roślin z rzędu nieuszkodzonego, dla każdej próby (wcześniej wskazanego do obliczenia % zniszczenia), zbieramy wszystkie kolby z tych roślin i wyłuskujemy. Ziarno ważymy i określamy wilgotność (metodą polową, np. urządzeniami do pomiaru wilgotności). Przeliczamy wagę ziarna na 1 roślinę i mnożymy przez wcześniej wyliczoną obsadę faktyczną (z rzędów nieuszkodzonych), np. z 3 prób po 5 roślin uzyskaliśmy 2,30 kg ziarna o wilgotności 28%. Na 1 roślinę przypada średnio 0,153 kg ziarna, co przy obsadzie 80 tys./ha daje plon 122,4 dt/ha ziarna mokrego. Niektóre źródła (nie ma to odniesienia do rozporządzenia) zalecają obliczanie plonu z wyjściem od liczenia ziaren i rzędów ziaren w kolbach pobranych w próbach i skorygowanie wskaźnikiem strat przy zbiorze 5–15% (np. w mat. szkoleniowych LP). 
W przypadku kukurydzy na kiszonkę ustalenie plonu jest znacznie prostsze, ponieważ w próbie ścinamy na odpowiedniej wysokości wybrane rośliny nieuszkodzone i w całości je ważymy, obliczamy uśrednioną wagę 1 rośliny i przeliczamy przez obsadę faktyczną, np. uśredniona masa 1 rośliny wynosi 0,70 kg, co przy obsadzie 90 tys./ha daje plon 630 dt/ha. W wielu regionach faktyczny plon będzie bardzo niski, ale przy dużych uszkodzeniach i tak warto oszacować i rozliczyć straty.

7. Ustalenie wysokości odszkodowania – schemat wyliczeń jest identyczny z poprzednim stanem prawnym, tj. najpierw oblicza się powierzchnię zredukowaną, następnie ustala się rozmiar szkody a na końcu rozmiar szkody mnoży się przez cenę skupu w regionie powstania szkody.

• ustalenie powierzchni zredukowanej – np. ustalony wcześniej % uszkodzenia wynosi 85%, a powierzchnia uszkodzona ma 2,2 ha = powierzchnia zredukowana wynosi 1,87 ha (jest to inaczej przeliczeniowa powierzchnia całkowitej szkody);
• ustalenie rozmiaru szkody (ilościowo w dt) – np. dla ustalonego plonu 122,4 dt/ha ziarna mokrego rozmiar szkody wynosi 1,87 × 122,4 = 228,89 dt;
• wysokość odszkodowania (wartościowo w złotych) – np.  mnożymy 228,89 × 60 zł/dt = 13 733,40 zł. W przypadku kukurydzy na ziarno na ogół nie ma problemu z ustaleniem ceny skupu ziarna mokrego czy suchego.

Cena kukurydzy kiszonkowej

Uzyskanie informacji o rynkowej cenie skupu kukurydzy kiszonkowej jest trudniejsze. Dotyczy raczej niewielkiej grupy rolników w pobliżu biogazowni lub przy granicy zachodniej. Rozporządzenie nie daje praktycznie żadnych możliwości przeliczenia zielonki na kiszonkę, która dość często występuje w obrocie rynkowym – jeśli nie ma ceny skupu, należy ustalić cenę rynkową (nie zdefiniowano co to znaczy – mamy tu taki sam stan prawny i niepewności, jak w poprzednim stanie prawnym).

Trudno o wiarygodne dane

Jeśli nie ma możliwości ustalenia ceny rynkowej, wówczas zaczyna działać bardzo niekorzystny (z reguły) zapis § 3.15, który nakazuje bezwzględnie stosować do ustalenia wartości plonu przeliczanie na jednostki zbożowe z odniesieniem do urzędowej średniej ceny pszenicy z tygodnia poprzedzającego szacowanie, podanej w ministerialnym biuletynie „Rynek zbóż" (ZSRIR). 
W załączniku nr 1 do rozporządzenia nie ma współczynnika dla zielonki z kukurydzy (jest tylko współczynnik 0,76 dla „kukurydzy”, co logicznie rzecz biorąc odpowiada kukurydzy na ziarno). Faktycznie więc rozporządzenie pozostawiło nadal otwartą sprawę szacowania kukurydzy na zielonkę i, co ciekawe, problem ten jest też pomijany w ww. materiałach szkoleniowych Lasów Państwowych.

Brakuje orzecznictwa

Rolnikowi pozostaje oświadczenie, że kukurydza jest przeznaczona na ziarno i liczyć na wyrozumiałość pozostałych członków zespołu szacującego. Nie ma też jeszcze orzecznictwa sądów w tej sprawie, na bazie nowego stanu prawnego w szacowaniu szkód. Analiza wprost zapisów § 3 rozporządzenia prowadzi do wniosku, że w przypadku braku cen skupu, braku cen rynkowych i braku współczynnika przeliczeniowego jednostek zbożowych nie ma możliwości ustalenia wysokości odszkodowania.

Roman Włodarz