Szacuje się, że przed wojną rolnictwo odpowiadało za blisko 40% eksportu i generował 10-12% PKB Ukrainy. Dziś sytuacja jest trudniejsza, ponieważ działania zbrojne sprawiły, że ok. 6,8 mln ha gruntów zostało wyłączonych z użytkowania (na skutek zaboru, skażenia, zaminowania lub innych uszkodzeń).
Nie zmienia to jednak faktu, że rolnictwo naszego wschodniego sąsiada w błyskawicznym tempie przechodzi transformację i za sprawą zagranicznych koncernów inwestujących miliardy euro, jest coraz bliżej Unii Europejskiej.
Powstał niezwykle wartościowy raport
Zdaniem ekspertów, włączenie tego potencjału rolnego do jednolitego rynku UE może z jednej strony wzmocnić bezpieczeństwo żywnościowe Unii, ale z drugiej zintensyfikować presję konkurencyjną wobec unijnych rolników – zwłaszcza w Polsce, Rumunii i na Węgrzech.
Była o tym mowa podczas seminarium "Ukraina w perspektywie integracji z Unią Europejską: możliwości oraz wyzwania dla wsi i rolnictwa w Polsce oraz Unii Europejskiej", które 25 czerwca zorganizowano w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Wydarzenie było poświęcone omówieniu wyzwań i szans związanych z procesem przygotowania Ukrainy do członkostwa w UE. Tym zagadnieniom poświęcony jest obszerny raport przygotowany przez zespół naukowców z Polskiej Akademii Nauk, Narodowej Akademii Nauk Ukrainy oraz Narodowej Akademii Agrarnych Nauk Ukrainy we współpracy z Europejskim Funduszem Rozwoju Wsi Polskiej.
Szczegóły przedstawił dr hab. Paweł Chmieliński, prof. IRWiR PAN, kierownik zespołu autorskiego raportu. – Zawarta w nim analiza sytuacji oraz identyfikacja problemów stojących przed sektorem rolnictwa i społecznościami wiejskimi stanowią punkt wyjścia do dyskusji i refleksji nad przyszłością Ukrainy w Europie – mówiła dr hab. Monika Stanny, prof. IRWiR PAN, dyrektor Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa.
Dążyć do wsparcia reformy struktury agrarnej
W rekomendacjach zawartych w raporcie czytamy m.in., że "Polska powinna aktywnie uczestniczyć w wypracowaniu unijnych mechanizmów ochronnych dla rynków lokalnych – np. przez elastyczne klauzule ochronne lub taryfowe mechanizmy regulacyjne, które uruchamiane byłyby w razie zakłóceń handlowych".
W Ukrainie znaczna część ziemi rolnej (ponad 4 mln ha) znajduje się w rękach dużych holdingów korporacyjnych, które zarządzają kilkusettysięcznymi gospodarstwami. Brakuje natomiast polityk wsparcia dla małych gospodarstw rodzinnych. To zagraża pluralizmowi gospodarczemu i może pogłębiać nierówności społeczne oraz obniżać akceptację społeczną integracji z UE.
Rekomendacja: Polska powinny dążyć do wsparcia reformy struktury agrarnej w Ukrainie, promując wspólne działania na rzecz opracowania strategii rozwoju wsi i rolnictwa w warunkach powojennej odbudowy, wykorzystując doświadczenia w planowaniu i wdrażaniu WPR".
Wiadomo, że Ukraina nie posiada jeszcze zintegrowanego systemu płatności rolnej (takiego jak ARiMR), co ogranicza możliwości absorpcji przyszłych funduszy WPR. Systemy statystyczne, rejestry działek rolnych i kontroli jakości produkcji wymagają głębokiej modernizacji.
"Rekomenduje się utworzenie partnerstw instytucjonalnych między Polską a Ukrainą w zakresie transferu know-how – np. poprzez bliższą współpracę instytucji otoczenia rolnictwa, nauki i sektora finansowego" – czytamy w raporcie.
Opracować mechanizmy reagowania kryzysowego
Od 2022 roku ukraińskie rolnictwo doznało znaczących strat – zniszczenia objęły infrastrukturę przechowalniczą, transportową i technologiczną. Spadek areału siewnego i zbiorów (o 25-35%) oznacza nie tylko problemy lokalne, ale też zakłócenia dla globalnych rynków zbóż.
Rekomendacja: Polska może odegrać kluczową rolę w odbudowie łańcuchów logistycznych przez inwestycje w terminale zbożowe, centra przeładunkowe i systemy transportu intermodalnego przy wschodniej granicy UE.
W odpowiedzi na liberalizację handlu UE-Ukraina doszło do napływu ukraińskich produktów rolnych do Polski i krajów sąsiednich, co wywołało protesty rolników. Brak skutecznych mechanizmów bilansowania rynku powoduje utratę zaufania do polityki wspólnotowej.
Rekomendacja: UE powinna opracować mechanizmy reagowania kryzysowego na import spoza UE – np. w formie korytarzy solidarnościowych o ograniczonym czasie obowiązywania lub kontroli kierunkowej eksportu.
Około 30% ludności Ukrainy zamieszkuje tereny wiejskie, gdzie od lat obserwuje się migrację wewnętrzną i zagraniczną, niski poziom inwestycji społecznych, ograniczony dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej i usług doradczych.
Rekomendacja: Rekomenduje się, by wsparcie dla Ukrainy obejmowało komponenty społeczne – np. fundusze na rewitalizację wsi, programy edukacyjne, cyfryzację i rozwój opieki zdrowotnej na obszarach wiejskich. Wzorem może być tu program Odnowy Wsi.
Ukraina może stać się kluczowym dostawcą
Ukraińskie strategie rozwoju wsi koncentrują się na wzroście eksportu i inwestycjach zagranicznych, często pomijając wsparcie dla małych rolników. Taka polityka może prowadzić do marginalizacji społecznej i osłabienia spójności terytorialnej.
Rekomendacja: Zaleca się tworzenie mechanizmów mikrofinansowania i wsparcia doradczego dla mikroprzedsiębiorstw wiejskich oraz ułatwienia dostępu do funduszy UE poprzez uproszczoną biurokrację.
Ukraina posiada ogromny potencjał w zakresie rolnictwa ekologicznego i praktyk regeneratywnych, ale nie ma rozwiniętego systemu certyfikacji, nadzoru jakości ani kanałów eksportu na rynek unijny.
Rekomendacja: Polska i UE mogą wspierać rozwój infrastruktury certyfikacyjnej oraz szkolić rolników z zakresu dobrych praktyk rolnictwa ekologicznego. Warto także promować współpracę uczelni i instytucji badawczych w tym obszarze.
Transpozycja acquis communautaire (całokształtu dorobku prawnego Wspólnoty Europejskiej) w Ukrainie jest opóźniona – zwłaszcza w zakresie prawa rolnego, weterynaryjnego i sanitarnego. To bariera dla integracji rynkowej z UE i utrudnienie dla eksporterów.
Rekomendacja: Należy powołać wspólne grupy robocze ds. harmonizacji prawa rolnego (np. z udziałem ekspertów z Polski i krajów Grupy Wyszehradzkiej), aby wspomóc proces i przyspieszyć przyjęcie norm unijnych. Pozwoli to też na ujednolicenie podejścia do wymogów fitosanitarnych odnośnie produkcji rolnej.
W dłuższej perspektywie Ukraina może stać się kluczowym dostawcą zbóż, olejów i surowców paszowych w UE. Dla Polski oznacza to konieczność strategicznego zdefiniowania obszarów współpracy i rywalizacji.
Rekomendacja: Zaleca się stworzenie długofalowego programu Partnerstwa Wiejskiego Polska-Ukraina (np. w formule funduszu transgranicznego), który pozwoli budować wspólne projekty infrastrukturalne. Polska, jako duży producent żywności w regionie, powinna wspierać współpracę w zakresie rozwoju przetwórstwa i dystrybucji żywności poprzez integrację łańcuchów dostaw.
Własna droga kluczem do sukcesu?
Po prezentacji odbył się panel dyskusyjny poświęcony wyzwaniom stojącym przed Ukrainą w procesie odbudowy oraz na drodze jej integracji ze strukturami europejskimi.
W dyskusji uczestniczyli: prof. Danuta Hübner, była posłanka do Parlamentu Europejskiego, była Komisarz UE ds. polityki regionalnej, dr Jerzy Plewa, były Dyrektor Generalny ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich w Komisji Europejskiej, prof. Viktor Borshchevskyi, kierownik Katedry Zarządzania Publicznego Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie, a także dr hab. Paweł Chmieliński, zastępca dyrektora ds. naukowych Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.
Prof. Jerzy Buzek, który w ostatniej chwili musiał opuścić seminarium i nie wziął udziału w dyskusji, powiedział, że Ukraina musi iść własną ścieżką rozwoju i nie możemy zmuszać jej do określonych zachowań. Chodzi o to, aby wypracować własną, unikalną drogę do integracji z Unią Europejską. – Podobną drogą szła także Polska – zaznaczył.
Przebieg debaty szerzej opiszemy w kolejnym artykule.
Krzysztof Zacharuk
